Sapo ishte zgjuar, 19-vjeçari mund të shihte ambientin përreth, por nuk mund të lëvizte apo të fliste dhe nuk e dinte pse.
Ai kujton: “O Zot, çfarë bëj tani?” – tha Jalal, tani 39 vjeç, për momentin e vitit 2005. “U përpoqa të thërrisja nënën dhe babanë tim, por asnjë fjalë nuk dilte nga fyti. Kisha ndjesinë ogurzezë të një përbindëshi, që më ngrinte këmbët lart e poshtë.”
Ky lloj halucinacioni është tipik për shumë njerëz që vuajnë nga paraliza e gjumit.
Kjo ndodh gjatë kalimeve në ose jashtë fazës REM të gjumit (lëvizjet e shpejta të syve), diçka e ngjashme me një trafik të bllokuar në një kryqëzim të ngarkuar: truri është zgjuar dhe vigjilent, ndërsa trupi mbetet ende i fjetur e i paralizuar, shpjegon Dr. Matthew P. Walker, drejtor i Qendrës për Shkencën e Gjumit Njerëzor në Universitetin e Kalifornisë, Berkeley.
Faza REM, që pason gjumin e thellë, është kritike për ciklet e gjumit. Ajo shoqërohet me ëndrra më të gjalla, rrahje më të shpejta të zemrës e frymëmarrje, dhe është thelbësore për kujtesën, përqendrimin, humorin dhe sistemin imunitar.
Përjetimet e Jalalit e shtynë atë të studionte këtë fenomen në mbarë botën. Ai donte të zbulonte shkaqet e paralizës së gjumit dhe pse disa njerëz përjetojnë episode që “ndihen si e keqja në përmasa epike”.
Ai tani ka doktoraturë në psikiatri, është studiues në departamentin e psikologjisë në Harvard dhe një nga ekspertët kryesorë botërorë mbi paralizën e gjumit. Përveçse hulumton, ai trajton edhe pacientë që vuajnë prej saj.
Sipas Klinikës Cleveland, rreth 30% e njerëzve në botë përjetojnë të paktën një episod paralize gjumi gjatë jetës. Nuk dihet saktësisht sa prej tyre e përjetojnë shpesh dhe në mënyrë shqetësuese, por përqindja është e ulët.
Shkenca dhe simptomat e paralizës së gjumit
Në gjumin REM, trupi paralizohet për të mos na lënë të veprojmë sipas ëndrrave tona dhe të rrezikojmë veten dhe të tjerët. Episodet e paralizës së gjumit zgjasin zakonisht disa minuta, por mund të arrijnë deri në 20 minuta.
Gjatë një episodi, ndodh që ndërgjegjësimi të rikthehet para se muskujt të dalin nga paraliza e shkaktuar nga REM-i.
Rreth 40% e njerëzve me paralizë gjumi përjetojnë halucinacione vizuale, dëgjimore ose prekëse: presion mbi kraharor, ndjesi daljeje nga trupi etj. Për 90% të tyre, përjetimi është i frikshëm – shpesh shfaqen fantazma, krijesa me pamje maceje ose alienësh, që mund të afrohen ose edhe të sulmojnë.
Jalal zbuloi gjatë udhëtimeve të tij akademike se mënyra se si përjetohet dhe shpjegohet paraliza e gjumit ndryshon sipas kulturave. Në Egjipt dhe Itali, njerëzit shpesh shohin shtriga ose xhinde të këqij dhe mendojnë se mund të vdesin prej saj. Ndërsa në Danimarkë, Poloni dhe pjesë të SHBA-së, shpjegimet janë më pak mistike dhe shoqërohen me më pak frikë.
Shkaqet dhe faktorët e rrezikut
Shkencëtarët e dinë se paraliza e gjumit është një “glitch” në kalimin mes gjumit dhe zgjimit, por nuk e dinë saktë pse ndodh.
Faktorët që e nxisin përfshijnë:
Stresi dhe çrregullimet e lidhura (ankthi, PTSD, bipolaritet, sulme paniku).
Mungesa e gjumit, orari i çrregullt, jet lag-u.
Çrregullime të gjumit si narkolepsia.
Gjenetika.
Apnea obstruktive e gjumit, përdorimi i substancave dhe disa medikamente (p.sh. për ADHD).
A është e rrezikshme paraliza e gjumit?
Sa do e frikshme të duket, paraliza e gjumit nuk është e rrezikshme. Megjithatë, kur ndodh shpesh, mund të jetë shenjë e një çrregullimi të gjumit.
Episodet e shpeshta mund të shkaktojnë ankth ndaj gjumit, shmangie të tij dhe probleme të përditshme në energji e funksionim. Halucinacionet e frikshme mund të sjellin edhe simptoma të ngjashme me traumën.
Si trajtohet?
Mënyrat për të lehtësuar paralizën e gjumit përfshijnë:
Higjiena e mirë e gjumit: 7–9 orë gjumë cilësor çdo natë, orar i rregullt.
Menaxhimi i stresit: meditimi, ushtrime relaksimi.
Terapia konjitive-biheviorale (CBT), veçanërisht për ata me pagjumësi.
Medikamente në raste të rënda: antidepresantë SSRI ose triciklikë që ndikojnë në fazën REM.
Nuk ka ende një trajtim “standardi i artë” që e ndërpret një episod në momentin kur ndodh.
Terapia e re e Jalalit
Jalal ka zhvilluar një metodë të quajtur terapi meditimi-relaksimi, që në një studim pilot uli episodet me 50% pas 8 javësh tek disa pacientë me narkolepsi.
Hapat e saj:
Rikornizimi mendor: kujto vetes se kjo përvojë është e zakonshme dhe nuk do të vdesësh prej saj.
Distancimi emocional: thuaj vetes se truri po të mashtron dhe nuk ka arsye për frikë.
Fokusimi pozitiv: lute, imagjino një fytyrë të dashur ose mendime të këndshme.
Relaksimi i muskujve dhe moslëvizja: mos u përpiq të lëvizësh, pasi kjo mund të përkeqësojë halucinacionet.
Gjithashtu, të kuptuarit e bazës shkencore të paralizës së gjumit ndihmon në zvogëlimin e frikës.